فیلمهای مملو از درگیری‌های رزمی، تعقیب و گریز، تیراندازی و انفجار، بخشی از ماندگارترین آثار سینمایی را تشکیل می‌دهند. بسیاری از مخاطبان تفننی سینما که گه‌گاهی با خانواده یا دوستان فیلم تماشا می‌کنند، یک فیلم اکشن با جلوه‌های ویژه باکیفیت تنها چیزی است که به دنبالش هستند. ژانر اکشن جزو محبوب‌ترین و شناخته‌شده‌ترین ژانرهای سینمایی است و ستارگان فیلمهای اکشن به‌یادماندنی‌ترین قهرمانان سینمایی. این ژانر که از اول تاریخ سینما، در هر دوره و سینمای هر کشوری حضور فعالی داشته و تهیه‌کنندگان روی سود مالی حاصل از آنها حساب ویژه‌ای بازکرده‌اند، تحولات فراوانی را از سر گذرانده است و همیشه ارتباط تنگاتنگی با پیشرفت فناوری و جلوه‌های ویژه در سینما داشته است. در این مقاله به این ژانر فوق‌العاده جذاب و سرگرم‌کننده که حتی فیلم‌بین‌های جدی و طرفداران سینمای هنری هم مجذوب جادوی آن می‌شوند، عمیق‌تر نگاه می‌کنیم.
تعریف و ویژگی‌ها
اکشن جزو معدود ژانرهای سینمایی است که حادثه‌محور است و نه شخصیت‌محور. این سخن به این معناست که آنچه که یک فیلم را در زمره آثار ژانر اکشن قرار می‌دهد، حوادث پرآشوب و درگیری‌های متعدد آن است و شخصیت، صرفا ابزاری است که این حوادث را پیش می‌راند و در واقع شخصیت، هم‌ارز حوادث است و با آنها تعریف می‌شود؛ این برخلاف بیشتر ژانرهای سینمایی چون مهیج (Thriller) است که حوادث، ابزاری برای مسیر تحول شخصیت هستند و اگر حوادث به خودی‌خود جذاب هم باشند، رانه فیلم و تعیین کننده شکل حوادث، شخصیت فیلم است. رایج‌ترین موقعیت‌ها و حوادثی که در فیلمهای اکشن با آنها روبرو می‌شویم، عبارتند از: ۱) درگیری تن‌به‌تن به شکل رزمی، شمشیر یا سلاح‌هایی از این قبیل، ۲) درگیری با سلاح‌های از راه دور با استفاده از تفنگ، موشک، هواپیما و …، ۳) تعقیب و گریز، ۴) عملیات‌های متنوع همچون جاسوسی، نظامی، نجات، گروگان‌گیری، سرقت و… .
همینجا به این نکته اشاره می‌کنیم که حادثه‌محور بودن ژانر اکشن، تبدیل به نقدی جدی علیه این ژانر می‌شود چراکه با وجود این ویژگی، همواره این خطر وجود دارد که این آثار تبدیل به سرگرمی محض، بدون دلالت‌های مهم انسانی و اجتماعی شوند که فراتر از لحظه تماشای فیلم، فاقد تاثیر عمیق بر مخاطب هستند. بدتر از آن، فیلم اکشن به خاطر محبوبیت بی‌حدوحصر آن میان عموم مردم و عمق کم آن، می‌تواند به ابزاری زیر دست دولت‌ها برای تبلیغ مقاصد ایدئولوژیک، نیروی نظامی و قدرت امنیتی حکومت‌ها بدل گردد. اما واقعیت این است که اهمیت ژانر اکشن در پیشرفت تکنولوژیک سینما و نقش آن به عنوان مهم‌ترین عضو سینمای بدنه، غیرقابل انکار است. همچنین فیلمهای اکشن در ترکیب با ژانرهای دیگر می‌توانند تبدیل به آثاری شوند که علاوه بر ارزش سرگرم‌کننده‌شان، حائز اهمیت‌های هنری نیز هستند. در ادامه به تعدادی از این فیلم‌ها اشاره خواهد شد.
فعلا به شخصیتپردازی فیلمهای اکشن بازگردیم. علی‌رغم اینکه فیلمهای اکشن عموما به شخصیتپردازی چند بعدی توجه نمی‌کنند و شخصیت‌ها و تحول‌شان ساده و پیش‌بینی‌پذیرند، قهرمانان و ضد قهرمانان این فیلم‌ها اهمیت به‌سزایی دارند. برای تولید یک فیلم اکشن موفق، علاوه بر حوادث جذاب و خیره‌کننده، به قهرمان و ضدقهرمان کاریزماتیکی که هم‌ارز با حوادث فیلم و عامل انسانی آنها باشد نیاز است. برای همین است که عموما از ستاره‌های محبوب در نقش قهرمانان و ضد قهرمانان فیلمهای اکشن استفاده می‌شود. قهرمان و ضدقهرمان، قطب‌‌های سنتی خیر و شر را شکل می‌دهند و ضدقهرمان موانع و حوادث را ایجاد می‌کند و قهرمان با رشادت و مبتنی بر مهارت‌های جنگاوری و درگیری‌اش از سد حوادث عبور می‌کند و در نهایت با ضدقهرمان مواجه می‌شود. نتیجه این درگیری نهایی به خاطر عامه‌پسند بودن بیشتر فیلمهای اکشن، پیروزی قهرمان بر ضد قهرمان است. در انتها با حذف ضدقهرمان و نیروی شر، جهان جای بهتری برای زیستن می‌شود.
فناوری
مهم‌ترین جنبه سینمای اکشن، خلق صحنه‌های پرکشش و جذاب است. واضح است که خلق این موقعیت‌ها در فیلم‌نامه کافی نیست و بایستی به شکل عملی در فیلم کارگردانی شده و محصول نهایی هم مانند آنچه که در فیلم‌نامه نوشته شده و حتی بیشتر از آن، جذاب باشد. وقوع این امر مستلزم وجود تکنیسین‌ها و متخصص‌های جلوه‌های ویژه میدانی و کامپیوتری (CGI)، بدل‌کارهای حرفه‌ای و بالطبع، بودجه هنگفتی برای تأمین هزینه این همه و بسیار بیشتر از اینها است. انفجارها، بدلکاری‌ها و درگیری‌های مسلحانه فیلمهای اکشن نیازمند وجود جلوه‌های ویژه‌ای است که نتیجه کار را باکیفیت و باورپذیر بکند. در گذشته و پیش از جلوه‌های ویژه کامپیوتری، خلق این صحنه‌ها بسیار دشوار محسوب می‌شد و همراه با تخریب و انفجارهای واقعی تولید می‌شدند. با ظهور جلوه‌های ویژه کامپیوتری و پیشرفت مداوم آنها که هنوز هم ادامه دارد، خلق این صحنه‌ها و صحنه‌های پیچیده و اعجاب‌آورِ دیگر نیز ساده‌تر شد. البته لازم به ذکر است که کیفیت این جلوه‌ها هنوز به حالت ایده‌الی نرسیده است و در صورت استفاده بیش از حد، فیلم شکل تخیلی و تصنعی به خود خواهد گرفت و کاهش باورپذیری صحنه‌های اکشن مستقیما با کاهش جذابیت آن در ارتباط است. برای همین کارگردان‌های مجربی لازمند که در کنار خلق صحنه‌های جذاب و نفس‌گیر، بر مجموع کار خلاقه و تکنیکی فیلم من‌جمله جلوه‌های ویژه نظارت کنند.
ویژگی ساختاری مهم دیگری که در فیلمهای اکشن وجود دارد، کات‌ها (برش‌ها)ی پرتعداد و سریع آن است. این ریتم تند برای ایجاد هیجان و حس درگیری لازم و مفید است. معضلی که وجود دارد این است که مخاطبان روزبه‌روز بیشتر به سرعت عادت می‌کنند و خواستار سرعت و شدت درگیری بیشتری هستند. مطالعات نشان می‌دهند که طول نماهای فیلمهای اکشن برای برآورده کردن این نیاز مخاطبان دائما در حال کوتاه شدن است در حدی که بعید نیست در یک فیلم اکشن امروزی، شاهد بیش از ۱۵۰ برش در یک تعقیب و گریز دو دقیقه‌ای باشیم. این پدیده نیز به خودی‌خود باعث کاهش کیفیت فیلم می‌شود چرا که ارزش ذاتی و بصری هر نما از بین می‌رود و صرفا توالی آنها مهم می‌شود. اینجاست که اهمیت کارگردانی مجددا مشخص می‌شود. بهترین کارگردانان فیلمهای اکشن سعی می‌کنند که سرعت و هیجان را نه فقط با برش‌های پی‌درپیِ سریع بلکه با موقعیت و تنش درون نما نیز خلق کنند.
زیرژانرها
اکشن-ماجراجویی: همانطور که در معرفی ژانر ماجراجویی گفته شد، بیشتر فیلمهای ماجراجویی در ترکیب با ژانر اکشن ساخته می‌شوند. در این فیلم‌ها کشف و ماجراجویی در سرزمین‌های دور، شگفت‌انگیز و مملو از خطر، همراه با موقعیت‌هایی در قالب ژانر اکشن است. از جمله این آثار می‌توان به مجموعه اندیانا جونز (Indiana Jones) اشاره کرد.
اکشن-مهیج: این فیلم‌ها حوادث و سرعت ژانر اکشن را با شخصیتپردازی و تعلیق ژانر مهیج تلفیق می‌کنند. از نمونه‌های کلاسیک این آثار می‌توان به فیلم شمال از شمال غربی (North by Northwest, 1959) به کارگردانی آلفرد هیچکاک (Alfred Hitchcock)، ارتباط فرانسوی (French Connection, 1971) به کارگردانی ویلیام فریدکین (William Friedkin) و از نمونه‌های جدیدتر آن به مجموعه فیلم جان ویک (John Wick) به کارگردانی چاد استالسکی (Chad Stahelski) اشاره کرد.
اکشن-کمدی: ترکیب این دو ژانر منجر به فیلمهای عامه‌پسند با لحن سبک و مفرحی می‌شود که هم می‌خندانند و هم ایجاد هیجان می‌کنند! فیلمهای دو رفیق پلیس (Buddy Cop films) مانند مجموعه پسران بد (Bad Boys) و پلیس خفن (Hot Fuzz, 2007) به کارگردانی ادگار رایت (Edgar Wright) فیلمهای اکشن-کمدی محسوب می‌شوند.
اکشن-علمی تخیلی: این زیرژانر که جزو غنی‌ترین زیرژانرهای اکشن است، در بستر فضاهای میان‌ستاره یا زمان آینده و معمولا در مقابله با موجودات فضایی و مهاجمین غارت‌گر، از صحنه‌های اکشن بهره می‌گیرند. مجموعه فیلمهای ماتریکس (Matrix) به کارگردانی خواهران واچوسکی (Wachowskis)، پلیس آهنی (Robocop, 1987) به کارگردانی پل ورهوفن (Paul Verhoeven)، مجموعه مردان سیاه پوش (Men in Black) و مجموعه نابودگر (Terminator) در زمره این زیرژانر قرار می‌گیرند.
اکشن با سلاح سرد: این فیلم‌ها معمولا در زمان‌های گذشته و تلفیق با ژانر تاریخی ساخته می‌شوند. سلاح‌هایی که مبارزه و درگیری با آنها انجام می‌شود، شامل شمشیر، تیر و کمان و … و تعقیب گریزها سوار بر اسب‌ها صورت می‌گیرند. فیلمهای سامورایی مانند فیلمهای آکیرا کوروساوا (Akira Kurosawa) جزو این زیرژانر محسوب می‌شوند. آثاری چون هفت سامورایی (Seven Samurai, 1954)، سریر خونین (Throne of Blood, 1957)، آشوب (Ran, 1985) و … از همین کارگردان، جزو آثار ماندگار ژانر اکشن هستند.
فیلمهای جاسوسی: فیلمهای جاسوسی نیز از عناصر ژانر اکشن برای ایجاد جذبه بهره می‌برند. از معروف‌ترین آثار جاسوسی می‌توان مجموعه فیلمهای جیمز باند (James Bond) و ماموریت غیرممکن (Mission Impossible) را نام برد.
فیلمهای رزمی: این زیرژانر تنها زیرژانر سینمای اکشن است که در انحصار هالیوود نیست و یکه‌تاز آن تولیدات عمدتا هنگ‌کنگی و گاها چینی یا ژاپنی با حضور ستارگانی چون بروس لی (Bruce Lee)، جکی چان (Jackie Chan) و جت لی (Jet Lee) است. این فیلم‌ها به دلیل نداشتن بودجه استودیوهای هالیوودی، بیشتر بر جلوه‌های ویژه میدانی و بدل‌کاری‌های حرفه‌ای متکی هستند. فیلمهای محبوبی چون راه اژدها (The way of the Dragon, 1974) با بازی و کارگردانی بروس لی، ایپ من (Ip Man, 2008) به کارگردانی ویلسون ییپ (Wilson Yip) و ده‌ها فیلم ماندگار دیگر فیلمهای اکشنی هستند که در زیرژانر رزمی قرار می‌گیرند.
