زمانی برای خانواده | معرفی ژانر خانوادگی

معرفی ژانر خانوادگی | زمانی برای خانواده 

از شیرین‌ترین تجربه‌های سینمایی، تماشای فیلم در خانه یا سینما، به همراه خانواده است. شاید جمع کردن اعضای خانواده برای انجام این کار دشوار باشد اما دشوارتر از آن، انتخاب فیلمی است که رضایت تمام اعضا را جلب کند: یک فیلم ماجراجویی ممکن است برای برادر خانواده جذاب باشد اما خواهر خانواده علاقه‌ای به همین فیلم نداشته باشد، مادر خانواده شاید دوست دار سینمای عاشقانه باشد، اما احساسات چنین فیلمی ممکن است برای پدر بیش از اندازه رقیق باشد و مشکلاتی از این قبیل. اینجاست که فیلمسازان با سینمای ژانر خانوادگی به امداد کانون گرم خانواده می‌رسند. فیلم‌های خانوادگی فیلم‌هایی هستند که در کنار مناسب بودن برای اعضای کم سن و سال خانواده، سعی در جلب توجه و رضایت بزرگسالان، از هر جنسیت و قشری را دارند.

ژانر کودک یا ژانر خانواده؟

مهم‌ترین نکته‌ای که در ژانر خانواده رعایت می‌شود، مناسب بودن آن برای مخاطبین کم سن و سال است. برای نیل به این هدف، این آثار از مضامین خاصی بهره می‌برند و این مضامین را با لحن نسبتا ملایم و سبک به نمایش می‌گذارند. مضامین رایج در این فیلم‌ها معمولا مربوط به فرایند بلوغ و به استقلال رسیدن شخصیت کودک یا نوجوان فیلم و مواجه شدن وی با مشکلات زندگی بزرگسالان است. همچنین مفهوم خانواده و اهمیت آن در کنار اهمیت پرورش استقلال شخصیت کم‌سن‌وسال فیلم، نقش محوری دارد. با این تفاسیر شاید به نظر برسد که ژانر خانواده همان ژانر کودک است و مخاطب هدف آن، مخاطبانی هستند که قادر به همراهی و همذات‌پنداری با شخصیت کم سن فیلم خانوادگی (که معمولا قهرمان فیلم نیز هست) باشند. این نکته تا حدی صحیح است. نام دیگر ژانر خانوادگی (Family Drama)، ژانر کودکان (Children Drama) است؛ اما دلیل اینکه از عنوان اول بیشتر از عنوان دوم استفاده می‌شود، این است که چنین مضامین و دغدغه‌‌هایی نه تنها برای کودکان بلکه برای بزرگسالان نیز جذاب است.

پژوهشگران سینمایی معتقدند که مضامینی چون بیرون آمدن از جهان رویایی کودکانه و مواجه شدن با واقعیت زندگی بزرگسالان، جدا شدن از خانواده و یافتن استقلال در عین حفظ عشق و علاقه به خانواده و مضامین اینچنینی، دغدغه‌ها و ترس‌هایی هستند که چنان در دوران کودکی در ناخودآگاه انسان نقش می‌بندند که در هر سنی جزو دغدغه‌های اصلی و حساس انسان محسوب می‌شوند. درواقع می‌توان ادعا کرد که مضامین و مشکلات مطرح شده در این فیلم‌ها، همان ساده‌تر شده مضامین فیلم‌های بزرگسالان هستند که با لحن سبک‌تر و ملایم‌تری ارائه می‌شوند. پس فیلمسازان با به‌کارگیری این مضامین با ساختار سبک و عام‌پسند، با یک تیر دو نشان می‌زنند: هم فیلم را برای مخاطب کم‌سن مناسب و جذاب می‌کنند و هم توجه مخاطب بزرگسال را جلب می‌کنند. به این ترتیب فیلمی تولید می‌شود که قادر به جمع کردن اعضای خانواده کنار یکدیگر و مناسب برای تمام اعضای آن است.

تعریف و مشخصه‌ها

آثار ژانر خانوادگی را می‌توان با توجه به حضور همزمان دو جنبه مشخص تعیین کرد: مضمون و ساختار.

مضامین آثار ژانر خانوادگی، مربوط به سفری است که یک یا چند عضو خانواده در مسیر استقلال و حفظ یا بازیابی مهر خانوادگی‌شان طی می‌کنند. در طول این سفر، شخصیت‌ها می‌آموزند که چگونه به جهان بزرگسالان گام نهند و در عین‌حال، شور و شوق کودکانه‌شان را در مواجهه با ناملایمات واقعی زندگی از دست ندهند. این به این معناست که ناملایمات و نحوه کنار آمدن با آنها، نباید منجر به از بین رفتن مفاهیمی چون عشق و محبت در شخصیتی شود که گام در مسیر استقلال گذاشته است. لذا به مفاهیمی چون خانواده یا رفاقت و اهمیت وجود چنین کانون‌های در زندگی هر فردی، چه کودک و نوجوان و چه بزرگسال تأکید می‌شود. البته بایستی توجه کرد که با وجود اینکه قهرمان آثار ژانر خانوادگی معمولا کودک یا نوجوانی است که مسیر مذکور را طی می‌کند، ممکن است روایت از دید وی نباشد؛ مثلا روایت از دید خواهر بزرگ‌تر خانواده یا پدر خانواده باشد که مسیر کودک یا نوجوان را مشاهده کرده و از آن برای مسیر شخصی خود الهام می‌گیرد.

در سوی دیگر، جنبه‌های ساختاری و نمایشی اثر در کار هستند. مفاهیم و مضامین مذکور به انواع اشکال و الحان قابل نمایش‌اند، اما در ژانر خانواده، از جایی‌که این ژانر به دنبال جلب توجه تمام اعضای خانواده است، لاجرم نحوه نمایش و لحن اثر باید مناسب کودکانِ مخاطب فیلم و حتی بزرگسالانی باشد که احتمالا به سینما به عنوان شکلی از تفریح آموزنده می‌نگرند. باید توجه کرد که این مسأله به معنای جدی نبودن این آثار نیست. فیلم‌های چارلی چاپلین (Charlie Chaplin) هم لحن سبک و طنزآلودی دارند، اما به عمیق‌ترین مضامین انسانی، با خلاقانه‌ترین نحوه نمایش سینمایی اشاره می‌کنند. همچنین لازم به ذکر است که برای اینکه یک اثر در ژانر خانوادگی قرار بگیرد، لازم است که میزانی از جدیت و تمهیدات مخصوص مخاطبان بزرگسال (مانند شوخی‌ها و ارجاعاتی که فقط بزرگسالان قادر به دریافت آنها هستند) را به کار بگیرد. برای همین است که گرچه آثار استودیوهایی مانند پیکسار (Pixar) و گیبلی (Ghibli) از بهترین نمونه‌های ژانر خانوادگی‌اند، تمام کارتون‌ها و انیمیشن‌ها، لزوما در این ژانر قرار نمی‌گیرند. ژانر خانوادگی، جز این نکات، ویژگی ساختاری منحصربه‌فردی ندارد. به این شکل که یک فیلم خانوادگی ممکن است در ژانر علمی-تخیلی، اکشن، فانتزی و … و تقریبا همیشه، در ژانر کمدی، ساخته شود.

تاریخچه

آثار سینمایی در ابتدا معمولا دو مخاطب هدف را در نظر می‌گرفتند: فیلم‌های مناسب برای خانم‌ها و فیلم‌های مناسب برای مردان. ژانرهایی همچون عاشقانه، تاریخی، ملودرام و … ژانرهای زنانه و ژانرهایی چون اکشن، ترسناک، علمی-تخیلی و … ژانرهای مردانه محسوب می‌شدند. با ظهور والت دیزنی (Walt Disney) و آغاز سلطنت او بود که کودکان هم به مخاطبان هدف استودیوهای فیلم‌سازی افزوده شدند. همه‌چیز در دهه‌های سی و چهل به خوبی پیش رفت تا در اواسط دهه پنجاه و با ظهور و محبوبیت تلویزیون‌های خانگی، تعداد سینماها به شدت کاهش یافت. با وقوع این پدیده، تولیدکنندگان آثار سینمایی به دنبال راه‌حل‌هایی برای بازگرداندن مخاطبان به سینما بودند. معروف‌ترین این راه‌حل‌ها، بزرگ‌تر و هیجان انگیزتر کردن پردۀ نقره‌ای و تغییر نسبت طول به عرض صفحه از چهار به سه، به نسبت‌هایی چون دو به یک بود، چرا که تلویزیون‌ها نسبت چهار به سه را از سینما به عاریت گرفته بودند و دیگر منحصر به سینما نبود. 

اقدام دیگری که استودیوهای سینمایی انجام دادند، گسترده‌تر کردن مخاطبان هدف یک اثر سینمایی بود، که با تمهیداتی چون تلفیق ژانرها به این هدف دست یافتند. دیگر یک اثر تاریخی فقط مخصوص زنان نبود، چراکه به همراه ژانر جنگی و اکشن تولید می‌شد و توجه مخاطب مرد را نیز جلب می‌کرد. در راستای همین اقدام بود که ژانر خانوادگی هم به عنوان ژانری مهم و منحصربه‌فرد مطرح شد. از برتری‌های تلویزیون نسبت به سینما، توانایی آن در جمع کردن اعضای خانواده در کنار هم بود. فیلم‌سازان هم با الهام از تجربیات گذشته و از تولیداتی چون کارتون‌های والت دیزنی یا فیلم‌هایی چون جادوگر شهر از (Wizard of Oz, 1939) به کارگردانی ویکتور فلمینگ (Victor Fleming) که با موفقیت توجه و رضایت تمام مخاطبان را جلب کرده‌ بودند، اقدام به تولید فیلم‌هایی کردند که بتوانند تمام اعضای یک خانواده را به سینما کشانده و یک تجربه جذاب خانوادگی فراهم کنند. این فیلم‌ها همان آثاری هستند که ژانر خانوادگی را تشکیل می‌دهند.

چند نمونه

فیلم‌های خانوادگی مطرح و ماندگار بسیاری وجود دارند که خاطراتی به‌‌یادماندنی برای هرکدام از ما رقم زده‌اند. در ادامه چند نمونه از این فیلم‌ها ذکر می‌شوند تا در کنار مرور این خاطرات، الگویی باشند برای دفعه بعدی که به دنبال فیلمی می‌گردید که تمایل تمام اعضای خانواده را جلب کنند.

شیر شاه (The Lion King, 1994) به کارگردانی راب مینکوف (Rob Minkoff) از بهترین نمونه‌های ژانر خانوادگی است. داستان غم‌انگیز و آموزندۀ این انیمیشن، سه دهه است که کودکان و بزرگسالان، زنان و مردان را جلب کرده و به یکسان برای تمام آنها نکاتی را آموخته است. داستان شیر شاه عینا منطبق با الگویی است که برای فیلم‌های ژانر خانوادگی ذکر شد؛ یعنی کودکی در مسیر بزرگسالی و استقلال، با محوریت تجلیل و بزرگداشت مفاهیمی چون خانواده و دوستان. انیمیشن شیر شاه در سال ۲۰۱۹ به شکل لایو-اکشن (Live-Action) و به کارگردانی جان فاورو (Jon Favreau) بازسازی شد.

تنها در خانه (Home Alone, 1990) به کارگردانی کریس کلمبوس (Chris Columbus) داستان پسری است که خانواده‌ پرجمعیتش او را تنها در خانه جا می‌گذارند. حال پسرک باید از خود و خانه در برابر دزدان دفاع کند. مسیر او نیز کشف استقلال و مواجهه با مشکلات جهان واقعی و قدردانی از خانواده است.

ای. تی. (E.T., 1982) به کارگردانی استیون اسپیلبرگ (Steven Spielberg) نمونه‌ای از آثار خانوادگی است که به شکل تلفیقی با ژانر علمی-تخیلی ساخته شده است. ای. تی. به اهمیت رشادت و خیال‌پردازی در کودکان و مفاهیمی چون رفاقت و دوست داشتن تأکید می‌کند.

هری پاتر و سنگ جادو (Harry Potter and sorcerer’s stone, 2001) به کارگردانی کریس کلمبوس هم آغازگر مسیر پسر بچه‌ای است که به سمت بلوغ حرکت می‌کند و حضور معنوی خانواده و حضور واقعی دوستان در آن همیشه حس می‌شود. مجموعه هری پاتر که از مطرح‌ترین آثار ژانر فانتزی هستند، مخصوصا در دو سه قسمت اول که هری هنوز پسر بچه است، آثار خانوادگی نیز محسوب می‌شوند.

سرویس تحویل کی کی (Kiki’s delivery service, 1989) به کارگردانی هایائو میازاکی (Hayao Miyazaki). آثار میازاکی از شاخص‌ترین نمونه‌های سینمای ژانر خانوادگی محسوب می‌شوند. انیمیشن‌های این هنرمند خلاقِ معاصر، تخیل کودکان و بزرگسالان را به یکسان به کار می‌گیرند و او را با ترس‌ها و آرزوهایی که در ناخودآگاهش خانه دارند مواجه می‌سازند.

در انتها شایان ذکر است که سینمای ایران هم در ژانر خانوادگی آثار ارزنده‌ای تولید کرده است. آثاری چون کلاه قرمزی و پسرخاله (۱۳۷3) به کارگردانی ایرج طهماسب، بچه‌های آسمان (۱۳۷۵) به کارگردانی مجید مجیدی، فیلم‌های ماندگار کانون پرورش فکری کودکان و نوجوان همچون خانۀ دوست کجاست؟ (۱۳۶۵) به کارگردانی عباس کیارستمی و … همگی آثاری در ژانر خانوادگی محسوب می‌شوند.

منتشر شده در بلاگ فیلم‌نت.